»Μια ή πολλες επαναστασεις;

του Αντώνη Φουρλή http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.8emata&id=5556

Τί ακριβώς συμβαίνει στην ευρύτερη περιοχή από το δυτικό άκρο της Βόρειας Αφρικής μέχρι το νοτιότερο σημείο της Αραβικής Χερσονήσου; Οι εικόνες που μεταδίδονται σε ρυθμό πολυβόλου και φτάνουν μέσα σε δευτερόλεπτα στις οθόνες των υπολογιστών μας είναι κομμάτια ενός και μοναδικού παζλ, ή παράλληλες ιστορίες που εκτυλίσσονται σε... διαφορετικές χώρες; Και γιατί όλα αυτά συμβαίνουν ταυτόχρονα;Ας δούμε πρώτα, τί κοινό μπορεί να υπάρχει ανάμεσα σε αυτές τις εξεγέρσεις:Οι χώρες της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής μοιράζονται μία κοινή ιστορία. Από τις αρχές της δεκαετίας του ’50 μέχρι τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’70 οι ίδιες ακριβώς χώρες έδωσαν ένα σκληρό αγώνα για να αποτινάξουν την επικυριαρχία των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων της Δύσης. Το κατόρθωσαν, άλλοτε μέσα από σκληρούς πολέμους και άλλοτε μέσα από αμφιλεγόμενες συμφωνίες, με περίεργες αντιπαροχές.Από τότε μέχρι σήμερα κυβέρνησαν αυτές τις χώρες καθεστώτα με χαρακτηριστικά απολυταρχίας. Αλλού ασκούσαν την εξουσία μονάρχες, αλλού Πρόεδροι και αλλού δικτάτορες. Ορισμένοι υπήρξαν δικαιότεροι, ευφυέστεροι και δημοφιλέστεροι, αφού επεδίωξαν να βελτιώσουν το βιοτικό επίπεδο και να προσφέρουν «κοινωνικό μέρισμα» από τα κέρδη του πετρελαίου. Αλλοι, υπήρξαν οπισθοδρομικοί και ακραία αυταρχικοί, επιδεικνύοντας αδιαφορία απέναντι στα συνεχώς διογκούμενα κοινωνικά προβλήματα. Για όλους, όμως, τα δημοκρατικά δικαιώματα ήταν “κόκκινο πανί”.Αντίθετα, ένα ακόμη κοινό χαρακτηριστικό που αναδείχθηκε πρόσφατα, ήταν η επιθυμία των «ιδιοκτητών» της εξουσίας να την κληροδοτήσουν στους απογόνους τους – κατά τα πρότυπα των βασιλικών οικογενειών. Το επιχείρησε ο Χόσνι Μουμπάρακ στην Αίγυπτο, αλλά σκόνταψε στους στρατηγούς. Το επιχείρησε ο Μουαμάρ Καντάφι στην Λιβύση, αλλά ήταν ήδη αργά και οι διαδηλωτές εξαγριώθηκαν και μόνο στο άκουσμα του ονόματος του υιού Σαίφ (ο οποίος μοιάζει να μην έχει την παραμικρή αίσθηση χώρου και χρόνου, αλλά ούτε πολιτικό αισθητήριο). Πιθανότατα θα το ήθελε ο Πρόεδρος Αλί Αμπντάλα Σάλεχ στην Υεμένη, αλλά όταν ξέσπασε εκεί το «τσουνάμι» βγήκε και δήλωσε ότι δεν θα επιχειρήσει να παραδώσει την εξουσία σε συγγενικό του πρόσωπο. Δεν χρειάζεται να αναφερθώ σε βασιλικές οικογένειες και εμίρηδες.Ενα ακόμη κοινό χαρακτηριστικό των ηγεσιών σε αυτές τις χώρες είναι ότι δε μπόρεσαν να αντισταθούν στον πειρασμό του πλουτισμού – σε βαθμό εθισμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μετάλλαξης αποτελεί ο Καντάφι, που ξεκίνησε ως αυθεντικός επαναστάτης. Στην πορεία τον κατέλαβε η απληστία για εξουσία και χρήμα. Τώρα Αμερικανοί και Γάλλοι ανακοινώνουν ότι μπλοκάρουν τους τραπεζικούς λογαριασμούς της οικογένειας...“Νέα” αμερικανική πολιτική και ισλαμιστέςΟλα τα παραπάνω μας δείχνουν ότι είναι κοινές οι “ρίζες” των εξεγέρσεων (επαναστάσεων, αν το προτιμάτε). Δεν προδικάζουν, όμως, ότι και μετά από τον ξεσηκωμό οι χώρες αυτές θα έχουν κοινή μοίρα. Ηδη, αναδεικνύονται σημαντικές διαφορές, που συνδέονται με τα χαρακτηριστικά των κοινωνιών, τις επιρροές που υφίσταται κάθε μία από αυτές και φυσικά, με την ύπαρξη (ή ανυπαρξία) και την προσώπων, ή δυνάμεων που είναι σε θέση να αναλάβουν την εξουσία την επομένη της επανάστασης.Στην Αίγυπτο, ο στρατός επιβεβαίωσε τον ιστορικό του ρόλο και δικαίωσε όσους υποστήριξαν ότι αυτός αποτελεί το πραγματικό “καθεστώς” - και όχι ο Μουμπάρακ, ο οποίος ήταν απλός εκφραστής του. Το κρίσιμο λάθος του πρώην Προέδρου, ήταν ότι δοκίμασε να “σπρώξει” κάποια στιγμή τον γιο του Γκαμάλ (που δεν υπηρέτησε καν στρατιωτική θητεία) ως επίδοξο διάδοχο. Αυτό ανησύχησε πολύ τους στρατηγούς και τους συνταγματάρχες, που διαισθάνθηκαν ότι ο Μουμπάρακ θέλησε να τους βγάλει από το παιχνίδι της εξουσίας. Το ένστικτο αυτοσυντήρησης λειτούργησε, ο στρατός άφησε τον Μουμπάρακ μόνο όταν βγήκαν στους δρόμους οι διαδηλωτές και, αφού τον αποδυνάμωσε, τελικά τον αποστράτευσε. Ταυτόχρονα, το καθεστώς κερδίζει χρόνο μέσω της μεταβατικής διαδικασίας.Στην Λιβύη, είναι οι φυλές που παίζουν κεντρικό ρόλο (μέχρι στιγμής) στην διαμόρφωση των ισορροπιών. Ουδείς έχει επικαλεστεί το θρησκευτικό στοιχείο και αυτό μοιάζει να μην χωρίζει στην πραγματικότητα τους επαναστάτες από τον Καντάφι. Εδώ έχουμε την κοινωνία, αλλά ακόμη και τις ένοπλες δυνάμεις να διχάζονται, με αποτέλεσμα να μοιάζει πολύ πιθανό το σενάριο του εμφυλίου πολέμου. Προσέξτε, ότι εμείς δεν ακούμε σχεδόν καθόλου τον όρο «εμφύλιος» στα ρεπορτάζ που μεταδίδονται καθημερινά, αλλά ακούμε γενικά για “δημοκρατία”...Στο Μπαχρέιν, “παίζει” με το θρησκευτικό ζήτημα το Ιράν. Απευθύνεται στους σιίτες των λαϊκών στρωμάτων, οπότε οι σουνίτες πιστοί της τζιχάντ ενδέχεται να βγουν απέναντί τους. Επιπλέον, πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας ότι το καθεστώς του Μπαχρέιν (οι σουνίτες της δυναστείας Καλίφα) αποτελεί την πρώτη γραμμή άμυνας για την μοναρχία της Σαουδικής Αραβίας. Και εκείνη ανησυχεί για τους σιίτες στην ανατολική επαρχία της, οπότε ο Βασιλιάς Χαμάντ μπιν Ισα αλ Καλίφα του Μπαχρέιν γνωρίζει ότι διαθέτει στηρίγματα. Σε αυτά αναμφίβολα περιλαμβάνεται και η Ουάσιγκτον, αφού η παρουσία του αμερικανικού πολεμικού ναυτικού στο Μπαχρέιν χρονολογείται από την δεκαετία του '40. Ο 5ος στόλος σταθμεύει μόνιμα εδώ.Πολλοί βιάστηκαν να συμπεράνουν ότι ότι οι Αμερικανοί πιάστηκαν στον ύπνο. Τί έκανε, όμως, ο Ομπάμα; Οταν φούντωσε η κρίση στην Αίγυπτο βγήκε και φώναξε ότι “μόνο οι Αιγύπτιοι μπορούν να επιλέξουν την ηγεσία τους”. Αφησε να εξελιχθεί η ιστορία στην Τυνησία και παρενέβη στην Λιβύη, όταν ο Καντάφι έστρεψε τα όπλα εναντίον των διαδηλωτών και εκείνοι ζήτησαν την ξένη βοήθεια. Αυτή είναι μία ιστορική στιγμή για ολόκληρη την περιοχή. Καθεστώτα παλαιού τύπου κλονίζονται και λαοί διεκδικούν δημοκρατικά δικαιώματα. Δεν ξέρω τί ακριβώς θα έκανε μία κυβέρνηση Μπους, αλλά νομίζω ότι πρέπει να παραδεχθούμε πως ο Ομπάμα τόλμησε κάτι διαφορετικό.Σε ένα άρθρο που δημοσίευσε η διπλωματική επιθεώρηση Foreign Affairs, στις 24 Φεβρουαρίου, διαβάζω την πιο εύστοχη (για εμένα) ερμηνεία της στάσης του Ομπάμα. Ο αρθρογράφος είναι ο Robert Pelletreau, πρώην πρέσβης των ΗΠΑ στο Μπαχρέιν (1979-80), στην Τυνησία (1987-91),ι στην Αίγυπτο (1991-93) και κατόπιν βοηθός υπουργός Εξωτερικών αρμόδιος για τη Μέση Ανατολή. Ο Pelletreau λέει με δύο λόγια, ότι ο Ομπάμα έκανε την ανάγκη, φιλοτιμία: “Η κυβέρνηση Ομπάμα έπρεπε να προσαρμόσει την πολιτική της στις μεταβαλλόμενες συνθήκες, συνδυάζοντας παρασκηνιακές επαφές με “διπλωματία των συνθημάτων”, δουλεύοντας όλο αυτό το διάστημα μέσα σε φοβική ατμόσφαιρα στην Ουάσιγκτον και αντιμετωπίζοντας τις ξεσηκωμένες πρωτεύουσες της Μέσης Ανατολής. Επρεπε να προστατέψει τα σημαντικά συμφέροντά της, επιλέγοντας ταυτόχρονα να βρεθεί στην σωστή πλευρά της Ιστορίας...Πιστεύω ότι ο χειρισμός του Προέδρου στην αιγυπτιακή κρίση μέχρι σήμερα ενισχύει τις προσωπικές του επιδόσεις στην εξωτερική πολιτική. Για όσους ανησυχούν ότι η αμερικανική επιρροή στην περιοχή βρίσκεται σε ελεύθερη πτώση, αξίζει να σημειωθεί ότι η μοναδική χώρα εκτός περιοχής που παίζει ρόλο στην υπόθεση της Αιγύπτου – για την κυβέρνηση, για τους μεταβατικούς ηγέτες και για τους περισσότερους διαδηλωτές – είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες”.Διασφαλίζουν όλα αυτά, ότι μακροπρόθεσμα οι Αμερικανοί θα βελτιώσουν τις σχέσεις τους με τον μουσουλμανικό κόσμο; Απαντώ κατηγορηματικά, όχι. Θα ήταν τεράστια αφέλεια να πιστέψουμε κάτι τέτοιο. Ομως, ασφαλώς κερδίζουν χρόνο και διορθώνουν ορισμένα από τα τεράστια λάθη του παρελθόντος. Και για να μην έχουμε αυταπάτες, ένα άλλο αμερικανικό περιοδικό, το “Foreign Policy”, τοποθετεί τα πράγματα στην πραγματική τους διάσταση. Υπενθυμίζει ότι τα καθεστώτα που κλονίζονται (Αίγυπτος, Μπαχρέιν, Τυνησία, Υεμένη) ήταν “παιδιά της Ουάσιγκτον” και προβλέπει: “Αν αυτά τα φιλο-αμερικανικά καθεστώτα που δοκιμάζονται εσχάτως, ή πέφτουν υπό την πίεση των μεγάλων διαδηλώσεων, εξελιχθούν σε καθεστώτα περισσότερο αντιπροσωπευτικά των λαών τους, τότε αναμφίβολα θα καταστούν λιγότερο ενθουσιώδη για μία στρατηγική συνεργασία με τις ΗΠΑ... Και οι αραβικές κυβερνήσεις που θα αναδειχθούν από την παρούσα κρίση είναι πιθανότερο να φανούν – τουλάχιστον – δεκτικές στο μήνυμα “αντίστασης” του Ιράν και ανεξαρτητοποίησης από το Ισραήλ και την Δύση”.Και καταλήγω στο συμπέρασμα: βρισκόμαστε στο «σημείο μηδέν» ενός κύματος εξεγέρσεων, που μοιάζουν να έχουν κοινή αφετηρία αλλά είναι εξαιρετικά πιθανό να έχουν διαφορετικούς προορισμούς. Η Ευρώπη έχει απωλέσει την δυνατότητα να καθοδηγεί τις εξελίξεις σε αυτή την περιοχή του πλανήτη, εδώ και πολλές δεκαετίες. Η Σοβιετική Ενωση είχε σίγουρα λόγο στην διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, αλλά η Ρωσία μοιάζει πλέον με θεατή. Απομένουν οι Αμερικανοί, που σίγουρα έχουν χάσει έδαφος αλλά θα δώσουν με όλα τα μέσα τις μάχες τους, με κεντρικό στόχο να μην αφήσουν καμία χώρα στα ριζοσπαστικά στοιχεία του Ισλάμ. Είναι σίγουρο πως οι ισλαμιστές θα κάνουν την εμφάνισή τους και θα διεκδικήσουν την εξουσία; Εγώ θα στοιχημάτιζα στο «ναι». Οχι παντού, αλλά όπου δουν ευκαιρίες. Θα τα καταφέρουν; Δύσκολο να το προβλέψει κανείς. Αλλά έχουν ορισμένα ατού και μπορούν να δοκιμάσουν:Βρίσκονται εδώ και δεκαετίες μέσα στο «γήπεδο», ενώ οι Αμερικανοί παρακολουθούν από την εξέδρα.Είναι άφθαρτοι, επειδή δεν συμμετείχαν στα προηγούμενα καθεστώτα.Διαθέτουν υπερεθνικά δίκτυα και τεχνογνωσία σε οργανωτικά ζητήματα, που κανένα από τα στραγγαλισμένα κόμματα της αντιπολίτευσης δεν μπορεί να διανοηθεί.Ο Πρόεδρος της STRATFOR, George Friedman, έγραψε στις 22 Φεβρουαρίου για τις επαναστάσεις και τον μουσουλμανικό κόσμο, αντλώντας διδάγματα από την Παγκόσμια Ιστορία. Αντί επιλόγου, παραθέτω ορισμένες παρατηρήσεις του που με καθήλωσαν: Η ιστορία των επαναστάσεων – για παράδειγμα η Ρωσική επανάσταση – μας έμαθε ότι δεν επικρατεί απαραίτητα ο δημοφιλέστερος, αλλά ο πιο οργανωμένος. Και συχνά, το ποιός είναι ο πιο οργανωμένος φαίνεται στο τέλος. Σε νεοπαγείς δημοκρατίες, όπου ψηφίζουν για πρώτη φορά οι άπειροι πολίτες, μπορεί ο νικητής των εκλογών να μην είναι αυτό ακριβώς που θα περίμενε κανείς. Κάπως έτσι εξελέγη και ο Χίτλερ. Στην Βόρεια Αφρική και στη Μέση Ανατολή, βλέπουμε να ξεκινούν οι εξεγέρσεις από νέους, φοιτητές που χρησιμοποιούν τα κοινωνικά δίκτυα. Αυτοί όμως δεν έχουν εμπειρία, ούτε είναι πιθανό να κυβερνήσουν στο τέλος. Κάποιος άλλος θα πρέπει να ξεχωρίσει από το πλήθος και να αναλάβει το τιμόνι και ίσως ανακαλύψουμε, ότι οι μοναδικοί που έχουν την οργάνωση και ετοιμότητα να κυβερνήσουν είναι οι ισλαμιστές. Το πιθανότερο είναι ότι αυτές οι επαναστάσεις δεν θα αλλάξουν μέσα σε μία νύχτα τον μουσουλμανικό, ή έστω τον αραβικό κόσμο, αλλά θα αφήσουν τον σπόρο της δημοκρατίας που ίσως φέρει την αλλαγή στις επόμενες δεκαετίες. Στο μεταξύ, όμως, πρέπει να θυμόμαστε ότι οι «δημοκρατίες» αυτών των χωρών θα αντλούν στοιχεία από την δική τους κουλτούρα και ιστορία, δηλαδή από το Ισλάμ – και όχι από τον δυτικό κόσμο. Και ενώ η Δύση εύχεται για την δημοκρατία, θα έπρεπε να σκέφτεί καλύτερα τί ακριβώς σημαίνει αυτό.